De rijkheid aan culturen die we anno 2023 in onze samenleving hebben brengt uitdagingen met zich mee. Welke spanningen ervaren we hiervan in het onderwijs en hoe kunnen we daarmee omgaan? Wat hebben we nodig om onze educatie multicultureler te maken en hoe kunnen we wereldburgerschap vormgeven? Deze vragen onderzochten we tijdens de Globi inspiratiedag over Superdiversiteit. Lees ons verslag.

Keynote Dr. Kennedy Tielman 

Stereotypen, vooroordelen en levenslange effecten

We startten de dag met Kennedy Tielman, onderzoeker aan de Wageningen Universiteit en docent en lerarenopleider aan de Fontys University of Applied Sciences in Tilburg. Hij stelt ons de vraag: “Welke beelden komen bij je op als je denkt aan een woonwagenkamp?” Een vraag van Kennedy om het onderwerp stereotypen aan te snijden. “Gezelligheid, familie, trainingspak en eigen cultuur’ zijn termen die op het scherm verschijnen. Een ‘gezellige wolk’, maar Kennedy legt uit dat die er ook wel eens anders uitziet. Kennedy: “Vooroordelen en stereotypen komen voort uit een proces dat mensen toepassen om hun sociale leefwereld beheersbaar te houden. We versimpelen de werkelijkheid. Dat is niet altijd negatief en iedereen gebruikt ze. Maar de effecten kunnen lelijk uitpakken wanneer stereotypen veranderen in vooroordelen. Vooroordelen zijn negatieve stereotypen en kunnen iemands gevoel van eigenwaarde aantasten, iemands zelfbeeld negatief beïnvloeden, voor psychologisch lijden zorgen (faalervaringen), ervoor zorgt

en dat mensen een baan niet krijgen en een gevoel van hulpeloosheid veroorzaken.” Geboren in Curaçao zijn vooroordelen Kennedy niet vreemd. “Toen ik als student in Nederland kwam, werd ik bij het uitgaan vaak als enige gevraagd om mijn pasje, En bij de roltrap zag ik dat mensen om me heen hun tas steviger vastpakten. Het ervaren van vooroordelen draag je lang met je mee. Laatst liep ik bij een buluitreiking in België naast de Minister van onderwijs en ik dacht heel even: ‘Zouden ze nu denken dat ik de beveiliger ben?”.

De complexiteit van inclusie en diversiteit 

Voordat de deelnemers de zaal in kwamen vroeg Kennedy ze een kaart van een tafel te pakken die ze associeerden met de de begrippen diversiteit en inclusie. Een deelnemer licht tijdens de keynote toe waarom ze koos voor een kleurrijke, abstracte kaart. ‘Het is symbolisch bedoeld: je hoeft iets niet altijd te begrijpen om het mooie ervan in te zien. Zo is het ook met diversiteit.” Een ander koos een plaatje van een sterrenhemel: “Overal ter wereld kunnen mensen deze zien, maar waar je geboren bent bepaalt hoe je hem ziet. En welke avonturen je erin leest.” Weer een andere deelnemer koos een kaart met instrumenten: “Vroeger luisterden we thuis naar wereldmuziek. Muziek kan zo anders zijn, maar tegelijkertijd verbindend werken. De kaart deed me denken aan het cultureel kapitaal dat ik zelf vanuit huis heb meegekregen en aan dat verbindende karakter. Kennedy trekt de muziekmetafoor nog wat verder door om het verschil uit te leggen tussen de begrippen diversiteit en inclusie. Diversiteit betekent uitgenodigd worden op een feestje, inclusie betekent dat je je ook welkom voelt om te dansen. En mee mag bepalen met de keuze van de muziek. “Maar het is niet allemaal mooi, dat lijkt nu zo door alle positieve bijdragen”, zo reageert een deelnemer op alle genoemde associaties. “Diversiteit gaat ook over machtsposities, over vooroordelen. Over wat schuurt en wat schrijnend is.”

Onderzoek Kennedy Tielman: spanning rondom diversiteit en inclusie

Wat schuurt en wat schrijnend is: dat is precies waar Kennedy’s onderzoek over gaat. Hij neemt ons mee in zijn studie naar spanningen rondom diversiteit en inclusie in de context van het middelbaar beroepsonderwijs. “Vanuit mijn persoonlijke drijfveer startte ik met onderzoek doen naar cultureel diverse klassen. Cultureel diverse klassen vragen om meer competenties van docenten. En toename van diversiteit in klassen vraagt om het versterken van competenties. 

Ik heb onderzoek gedaan onder ongeveer 1.000 docenten op 20 mbo’s in het hele land. Uit mijn onderzoek kwam naar voren dat spanningen die docenten ervaren rondom de thema’s diversiteit en inclusie in te delen zijn in vijf categorieën. De eerste vier categorieën waren in eerder onderzoek ook gevonden in het voortgezet onderwijs, de vijfde categorie is erbij gekomen: 

• Rechtvaardigheid: het al dan niet eerlijk handelen of eerlijk (be)oordelen van docenten.
• Respect: het het al dan niet respectvol omgaan van studenten met elkaar of met de docent en het al dan niet volgen van de (school)regels
• Persoonlijke autonomie: situaties waarbij studenten kiezen voor loyaliteit aan de groep, terwijl naar het oordeel van de docent meer autonoom gehandeld zou kunnen worden.
• Diversiteit en gemeenschappelijkheid: spanningen rond verschillen en overeenkomsten die spelen rond discussies over groepsverschillen (bijv. in termen van etnisch-culturele achtergrond)
• Professionele houding en ethiek: over professionele houding en ethiek rond het begeleiden van studenten op het gebied van beroepshouding en ethiek (beroepscodes)

Kennedy’s onderzoek wees onder andere uit dat docenten die over meer culturele kennis beschikken vaak minder culturele spanningen ervaren. En ook dat een open houding tot minder spanningen leidt. Opmerkelijk is de uitkomst dat culturele vaardigheden een negatief effect bleken te hebben: vaardige docenten ervaren meer spanningen. Voor die uitkomst zouden verschillende verklaringen kunnen zijn: de docenten zijn minder vaardig dan ze zichzelf zien, ze krijgen juist vanwege hun vaardigheden de meest uitdagende klassen of ze zijn ook de persoon die spanningen bespreekbaar maken en daardoor meer spanning ervaren. 

Wat kun je doen in de klas en op school? 

Kennedy geeft een aantal tips: 

• Kijk naar studenten vanuit een positieve houding
• Ben je bewust van eigen waarden en normen
• Erken dat er verschillen zijn en spreek dat uit 
• Vergroot je kennis
• Praat over wat je meemaakt met ervaren collega’s.
• Stem onderwijs en beroepenveld beter op elkaar af (mbo)

Workshop Ceren Abacioglu – Hoe maak ik van mijn school een inclusieve leer- en werkplek

De ideale school

Hoe ziet de ideale school eruit? Wie zijn daar en hoe gedragen leerlingen en studenten zich? Waarin geef je les en hoe doe je dat? Het zijn de vragen waarmee we de workshop van Ceren, onderzoeker, gedragswetenschapper en trainer op het gebied van institutionele diversiteit, mee beginnen. Wat blijkt: de ideale school van de deelnemers is vaak de tegenpool van de school waar ze nu lesgeven. Dat legt een belangrijke vraag bloot: waarom zien onze echte scholen er niet uit als onze ideale scholen? Ceren:  “We hebben allemaal assumpties over hoe een school eruit zou moeten zien. En die assumpties reflecteren onze normen en waarden.”

Multiculturele educatie 

De oefening is een opmaat naar haar workshop over multiculturele educatie. Ceren: “Multiculturele educatie gaat over het je bewust zijn van assumpties en hoe die tot uiting komen in curricula, instructies en in de dynamiek in de klas.” Multiculturele educatie betekent:

• Dat je weet dat er andere mogelijkheden zijn
• Het openbreken van de structuren die ervoor zorgen dat er geen ruimte is voor die andere mogelijkheden 
• Het beschouwen van deze mogelijkheden als bron 
• Het gebruiken van deze mogelijkheden om leren meer relevant en effectief te maken 

Ceren: “Multiculturele educatie is belangrijk omdat het kan zorgen voor meer positieve interculturele attitudes, betere representaties en rolmodellen, een sterker gevoel van erbij horen, meer motivatie en betrokkenheid en meer academisch succes.” Het belang is dus groot. Toch blijkt dat maar zo’n 16,9% van de Nederlandse docenten zich voorbereid voelt als het gaat om lesgeven aan multiculturele klassen. Ceren: “De verantwoordelijkheid leggen bij individuele docenten is geen duurzame aanpak: zij kunnen het gaan ervaren als een extra last, uitgeput worden of gedemotiveerd raken door het gebrek aan ondersteuning vanuit de school. We hebben structurele actie nodig.”

Case en framework voor Multicultural Education 

Om te oefenen met het ‘tackelen’ van assumpties in onze schoolsystemen werken we de rest van de workshop met een case en een framework. De case gaat over hoe er op een school besloten wordt tot een ‘alleen Nederlands’ beleid in de klassen. Ceren: “Het framework moedigt aan om de dynamiek te begrijpen die gerelateerd is aan verschillende factoren van diversiteit: niet alleen in termen van interpersoonlijk of cultureel conflict, maar als onderdeel van bredere, sociale en culturele omstandigheden.” Het framework is gebaseerd op zeven stappen:

1. Identify biases or inequalities
2. Take note of various stakeholders/perspectives
3. Consider possible challenges and opportunities
4. Imagine equitable and just outcomes
5. Brainstorm immediate-term solutions
6. Brainstorm long-term solutions
7. Craft a plan of action

Het werken volgens deze zeven stappen levert veel inzicht op, veel te veel om te kunnen bespreken in een workshop van een uur. Maar waar we allemaal heel snel achter komen is dat je een probleem eerst heel duidelijk moet maken voor je beleid kunt schrijven. Dat klinkt natuurlijk logisch, toch laat de case ons zien dat het overslaan van die stap ontzettend snel gebeurt. Ceren: “Ik hoop dat dit framework jullie helpt bij het vaststellen van wat jullie nodig hebben van jullie school om multiculturele educatie mogelijk te maken.”

Workshop Samir El Hadaoui – Spanningen rondom diversiteit en inclusie

Twee ijsbergen starten het gesprek

Samir, sociaal ondernemer en voormalig leraar maatschappijleer, leidt een gesprek over spanningen rondom diversiteit en inclusie in het onderwijs. Hij begint met het tekenen van twee ijsbergen. De eerste gaat over onszelf: de punt die boven het water uitsteekt staat voor dat wat we van onszelf laten zien en met anderen delen, het gedeelte onder water staat voor wat we niet laten zien. Boven water is de plek van ons imago, onder water gaat het over datgene dat ons gedrag aanstuurt. Wat laten we wel zien aan elkaar? “Onze idealen, wensen, afkomst, muziek, tradities, taal, onze prestaties, het gezinsleven, LinkedIn-profielen”, aldus deelnemers. Samir: “En wat zit er onder water?” De deelnemers vullen de onderkant van de ijsberg in met woorden als schaamte, onzekerheid, kwetsbaarheid, politieke kleur, seksualiteit en verslaving. De tweede ijsberg gaat over de thema’s diversiteit en inclusie. Ook hier de vraag: wat bespreken we wel met elkaar, en wat niet? Wat hoort bij ons imago en wat stuurt werkelijk ons gedrag aan? Boven het water verschijnen woorden als muziek, religie, idealen, wensen, kleding en tradities. Onder water: de evolutietheorie, geschiedenis, onzekerheid, trauma’s, autoriteit, botsende waarden, racisme, ongemak, polarisatie. 

De complexiteit van mens en vraagstuk

Na de oefening constateren we samen: de mens is gelaagd, en het gesprek over diversiteit en inclusie is dat net zo. Samir vraagt alle deelnemers een situatie of vraag uit hun eigen praktijk te omschrijven. Het doornemen van de post-its zorgt ervoor dat belangrijke vragen boven komen drijven. Is het aan een docent om een bepaald vraagstuk op te lossen? Hoe ga ik om met een beledigende mening? Waar trekken we de grens in onze klas en op basis waarvan? Hoe ga ik om met een groep leerlingen die een mening heeft die lijnrecht tegenover die van mij staat? Hoe ga ik om met mijn verantwoordelijkheid voor de hele groep? Hoe haal ik de emotie uit een situatie? De vragen blijven komen en snelle antwoorden zijn er niet. Juist daarom is het gesprek zo belangrijk. Vanuit zijn ervaring als docent maatschappijleer licht Samir wel zijn eigen aanpak toe. ‘In het begin van het jaar bespreek ik met de leerlingen wat we belangrijk vinden, we maken samen de regels voor ons normatief handelen. Als er zich iets voordoet kan ik verwijzen naar die gezamenlijke regels en stel ik voor het daar na de les over te hebben. Wil ik een case in de les behandelen, dan doe ik dat zonder dat een student weet dat het over hem of haar gaat.”

Een belangrijke taak voor de schoolleiding

Samir: “Het is aan docenten om cultuursensitief te handelen in de klas, maar er ligt een belangrijke rol voor de schoolleiding om daarin te faciliteren en op te leiden. Nog veel te vaak zie ik dat het management geen beleid maakt of actie onderneemt. Dat moet veranderen. Docenten moeten de vaardigheden aangereikt krijgen om met die elementen ‘onder water’ om te kunnen gaan.” Samir sluit af met een belangrijke noot: “Je weg vinden in de onderwerpen diversiteit en inclusie is als navigeren in een moeras. Je kunt eruit komen, maar het is wel ingewikkeld. Maar weet: bij deze doelgroep is zoveel winst te behalen, ze zijn nog zo flexibel in hun denken. Waar wij vastgeroest zijn, zijn je leerlingen en studenten nog volop in ontwikkeling.”

Met ons napraten over de inspiratiedag? Plan een afspraak met ons in!