Interculturele communicatie: voorbeelden van dilemma’s en tips voor in de klas

Een gesprek waarin mensen elkaar goed begrijpen, is niet vanzelfsprekend. Zelfs niet wanneer mensen dezelfde taal spreken en in een vergelijkbare culturele context zijn opgegroeid. Een gesprek tussen mensen met een verschillende culturele achtergrond pakt vaak nog ingewikkelder uit, omdat het moeilijker kan zijn je in de ander te verplaatsen en hem of haar te begrijpen. Toch zijn er manieren om interculturele communicatie te versoepelen en interculturele vaardigheden te versterken: te beginnen in je klas en in de maatschappij.

Interculturele contactmomenten nemen toe 

De kans dat je regelmatig iemand met een verschillende culturele achtergrond spreekt, is vandaag de dag veel groter dan pakweg 20 jaar geleden. Dat heeft verschillende redenen. Denk aan de toename van migratie: meer en meer mensen verplaatsen zich van, door en naar andere plaatsen. Dit leidt tot nieuwe ontmoetingen waarin iemand in aanraking komt met een grote variëteit aan groepen, netwerken en gemeenschappen. Maar denk ook aan technologische ontwikkelingen: internet en mobiele telefonie dragen bij aan continue blootstelling aan verschillende talen en culturen. De nieuwe ontmoetingen, in het echt of digitaal, zorgen ervoor dat individuen niet meer voornamelijk door hun eigen nationale context beïnvloed worden, maar steeds meer impulsen en invloeden ontvangen vanuit de hele wereld (Vertovec 2007, zie ook de bronnenlijst aan het einde van dit blog). Cultuur is daarmee steeds dynamischer geworden en gaat niet meer enkel om wat er in je paspoort staat*.

Het belang van interculturele communicatie en interculturele vaardigheden wordt groter en groter

Ook in klassen zelf wordt de communicatie meer intercultureel: als gevolg van het stijgende aantal mensen met een migratieachtergrond in onze maatschappij wordt ook de leerlingenpopulatie diverser. Met name in de grote steden. Hoe meer interculturele gesprekken je voert, in de klas en in de maatschappij, hoe belangrijker het is dit goed te kunnen doen. En hoe belangrijker het is interculturele vaardigheden te ontwikkelen die je in staat stellen zogenaamde ‘interculturele dilemma’s’ het hoofd te bieden. 

Voorbeelden van interculturele dilemma’s 

Misschien kwamen er zojuist al een paar voorbeelden van interculturele dilemma’s in je op. Ervaringen die je zelf hebt opgedaan, die je met vrienden of familie hebt besproken of ervaringen waarover je hebt gelezen. Wij delen vijf interculturele dilemma’s met je, waaronder ook drie die regelmatig voorkomen in het onderwijs:

De cultuur rondom het geven van cijfers

Ieder land heeft, op het gebied van onderwijs, een eigen cijfersysteem en een cultuur die daarmee samenhangt. Zo loopt het cijfersysteem van 1 tot 10 in Nederland, maar het is bijna onmogelijk om in Nederland een 10 te halen voor een werkstuk. In Italië is dit niet zo zeldzaam: daar wordt het hoogst mogelijke cijfer veel vaker gegeven (‘dieci e lode’ – 10 met lof). Wanneer een student uit Italië in Nederland studeert, is het begrijpelijk als hij ervaart nooit de waardering te krijgen die hij, op basis van zijn ervaring in Italië, heeft verdiend. Universiteiten komen dit ook regelmatig tegen bij internationale studenten van Aziatische afkomst: ‘als 10 het maximale is en ik heb het uitstekend gedaan, waarom zou ik dan blij moeten zijn met een 8?’

‘Hola, que tal? Euhmmm, goed?’

Eentje die iedereen wel kent: de vraag ‘How are you?’. Of in het Spaans ‘Hola, que tal?’. Beantwoord je deze vraag nu wel of niet als deze je gesteld wordt? En, als je de vraag beantwoordt: geef je dan eerlijk antwoord of doe je hem af met een ‘Goed hoor, en met jou?’. Het verschilt per cultuur. En in die cultuur verschilt het dan ook weer per situatie. Ingewikkeld! 

Corona-informatie in je moedertaal

Een actuele kwestie: toen Covid-19 in 2020 net in ons land kwam, startte onze overheid de informatievoorziening in hoge snelheid op. Maar, waar het bleef steken: het geven van informatie op een manier die voor iedere inwoner van Nederland begrijpelijk is. Denk aan de maatregelen en uitleg in het Pools of Surinaams. Maar denk ook aan het bereiken van groepen met een culturele achtergrond waarin waardes als zelfredzaamheid en zelfstandigheid veel minder de boventoon voeren. Of gemeenschappen die, ingegeven door hun culturele achtergrond, eigen opvattingen hebben over ziekte, leven en dood. Ook niet iedereen haalt zijn informatie van het NOS-journaal of Nu.nl: de dominee of imam is voor veel mensen een belangrijke bron van informatie: een rolmodel. In het schrijven van het beleid, het maken van de communicatie (vertaald én cultureel sensitief) en het opzetten van de juiste infrastructuur zijn deze doelgroepen te weinig gezien (zie ook dit artikel van het NRC) . 

Zwijgzame internationale of buitenlandse  studenten

In Nederland zijn we gewend interactief les te geven. En een beroep te doen op de pro- actieve houding van leerlingen en studenten. Maar studenten met een migratie-achtergrond of vluchtelingen, bijvoorbeeld studenten uit Syrië,  zijn meestal minder pro-actief bij bijvoorbeeld het vormen van een groep voor groepsopdrachten. Ook stellen ze vaak geen vragen. Hoe ga je daar als docent mee om?

Onbereikbare ouders

We noemden eerder al dat de leerlingenpopulatie steeds diverser wordt. Dat betekent  ook dat veel leerlingen ouders hebben die in het buitenland zijn geboren en opgegroeid. Als leerkracht wil je ouders betrekken bij de ontwikkeling van hun kinderen. Maar wat doe je als je geen contact krijgt met bijvoorbeeld de Turkse ouders van een van je leerlingen? Hoe kun je hen bereiken en betrekken?

De interculturele ervaringen binnen jouw klas of college

Aan deze vijf dilemma’s zie je al hoe verschillend interculturele dilemma’s kunnen zijn. Sommige bevinden zich op het niveau van taal, anderen gaan veel meer over cultuur, tradities en gewoonten. Sommigen gaan over interpersoonlijke communicatie tussen een docent en leerling, anderen over de communicatie tussen overheid en haar burgers. Wil jij in de les aandacht besteden aan interculturele dilemma’s, interculturele communicatie en interculturele vaardigheden? Noem dan een paar voorbeelden om het onderwerp bespreekbaar te maken. Inventariseer daarna de ervaringen van de leerlingen of studenten zelf, want het gesprek daarover maakt de les pas echt interessant. 

Kwalijke valkuil bij aandacht voor interculturele communicatie

Let op: met goede bedoelingen wordt soms, bij het lesgeven over cultuur en interculturele communicatie, erg ingezoomd op één of een paar leerlingen. Leerlingen met een migratieachtergrond of multiculturele familie. Dat is niet constructief: het is ongemakkelijk voor deze leerlingen, soms zelf pijnlijk. Daarbij benadruk je verschillen, iets dat je juist niet wilt. Heb je als docent te maken met een redelijk monoculturele leerlingenpopulatie? Kijk dan naar culturen als subculturen, bijvoorbeeld regio’s binnen Nederland, muziekvoorkeur of religie, en benoem verschillen en overeenkomsten tussen deze groepen. En gebruik materialen van buitenaf: in dit blog vind je een aantal kijktips die je zo in kunt zetten. 

Een laatste tip: vier verschillen!

Bij Globi zeggen we graag dat het belangrijk is om op overeenkomsten te focussen. Toch heb je het, als het over culturen hebt, ook veelal over verschillen. Maar de manier waarop je over verschillen praat kan, jawel, verschillen. Zijn ze vervelend, negatief, onhandig en lastig? Of zijn verschillen positief, intrigerend, inspirerend en mooi? Kijk goed naar de culturele rijkdom binnen je klas en zet deze in om inclusie te bevorderen en gelijke kansen te creëren.

Leerlingen spelenderwijs laten oefenen met het oplossen van interculturele dilemma’s en interculturele vaardigheden? Ontdek ons educatieve bordspel Globi-Trotter.

*Cultuur dynamisch zien past binnen een non-essentialistische kijk op het begrip cultuur. Globi’s trainingen zijn altijd gebaseerd op die non-essentialistische benadering. 

Meer lezen over interculturele communicatie en interculturele dilemma’s?  Voor dit blog maakten we, naast de al eerder genoemde bronnen, ook gebruik van: 

• Messelink, A., & Jan, D. (2012). Unity in Super-diversity: European capacity and intercultural inquisitiveness of the Erasmus generation 2.0. Dutch Journal of Applied Linguistics, 1(1), 80-101.
• Vertovec, S. (2007). Super-diversity and its implications. Ethnic and Racial Studies, 30, pp. 1024-1054
• Blommaert, J., & Backus, A. (2011). Repertoires Revisited: “Knowing Language” in Superdiversity. Working Papers in Urban Language and Literacies, 67.