Burgerschap en ongelijkheid: over, hokjes, vinkjes en labels
Gelijkheid is een van de basiswaarden van onze pluriforme, democratische samenleving. En daarmee ook een belangrijk thema binnen burgerschap en burgerschapsonderwijs. Hoe kijken we naar gelijkheid? En is het nu goed of slecht om in hokjes te denken? In dit artikel bespreken we deze vragen onder andere aan de hand van het boek ‘De zeven vinkjes’ van Joris Luyendijk.
De 7 vinkjes
In 2022 publiceerde antropoloog, schrijver en journalist Joris Luyendijk zijn boek De zeven vinkjes: een boek over dat piepkleine groepje Nederlanders (de zevenvinkers) die als enigen niet kunnen weten hoe kansenongelijkheid voelt omdat ze aan zeven vinkjes voldoet: minstens één hoogopgeleide en/of welgestelde ouder, minstens één in Nederland geboren ouder, man, hetero, wit, gymnasium of vwo en universiteit. Meteen was het boek een discussieonderwerp. Kritiek was er op de gekozen vinkjes, op zijn onderzoeksmethode, op het feit dat Luyendijk de top steevast neerzet als iets waar iedereen naartoe wil of hoort te werken. Én op de schrijver als degene die deze boodschap brengt: de inhoud die hij over ongelijkheid brengt is niet nieuw, er zijn vele experts die al lange tijd over dit onderwerp vertellen. Nu is er een witte man die de boodschap brengt en wordt zijn verhaal ineens breed aangenomen.
Hokjes helpen het probleem te benoemen….
Ook één van de kritieken is dat het werken met vinkjes hokjesdenken in de hand werkt. Hokjesdenken heeft een negatieve associatie, de meest gebruikelijke opvatting is dat mensen in hokjes plaatsen beperkend werkt. Toch valt er nog meer interessants te zeggen over het gebruiken van hokjes, vinkjes en labels. In een interview van de Correspondent met Joris Luyendijk en schrijfster van het boek ‘De gelabelde. Pleidooi voor een genuanceerde wereldbeschouwing’ Dilara Bilgiç wordt het volgende benoemd:
“Als we bepaalde problemen op willen lossen, helpt het om woorden te hebben die het gesprek erover mogelijk maken. Met name daarin ligt volgens mij het praktische nut van labels: als we bepaalde problemen op willen lossen, helpt het om woorden te hebben die het gesprek erover mogelijk maken. Het oplossen van seksisme, racisme of homofobie lukt beter als het helder is wie er precies kwetsbaar zijn voor deze vormen van onrecht. Maar dat het aan de randen van die definities rafelt, moeten we niet uit het oog verliezen. Want op het moment dat we anderen reduceren tot één aspect van wie ze zijn, lopen we het risico dat het gesprek juist spaak loopt.”
→ Lees of luister hier het hele gesprek
… en tegelijkertijd beperken hokjes de dialoog
Het gebruik van hokjes kan dus handig zijn, maar we moeten oppassen dat we de boel niet te versimpeld benaderen. Dat we verder kijken dan die hokjes, vinkjes en labels en luisteren naar individuele verhalen en ervaringen van gemeenschappen, want dat zijn de gesprekken waar we verder mee kunnen komen in onze samenleving. Vaak nemen we daar niet de tijd voor: het gebruiken van overzichtelijke hokjes is sneller en het geeft ons een (vaak onterecht) gevoel van grip hebben.Terwijl de echte grip pas ontstaat als we de verbinding met elkaar aangaan en luisteren. Een methode die wij in onze trainingen hiervoor gebruiken is Story Circles. Deze methode, ontwikkeld door Darla Deardorff voor Unesco, is ook heel toegankelijk om te gebruiken met leerlingen of studenten.
→ Artikel over de methode Story Circles
Lesidee: propjes en privileges
Een ander concreet lesidee is een korte interventie waarover onze adviseur Margriet Dijkstra ons vertelde. Om leerlingen of studenten te laten voelen wat ongelijkheid betekent, kun je de propjesoefening met ze doen. Laat iedereen in de klas van een A4’tje een prop maken. En laat ze gelijktijdig deze prop in een prullenbak vooraan in de klas proberen te gooien, vanaf hun eigen zitplaats in de klas. Omdat de ene dichterbij zit dan de ander, voelen de jongeren achterin de klas meteen dat dat niet eerlijk is.Terwijl de voorsten vaak hun privilege niet eens doorhebben of daar in ieder geval niets over zeggen. Er ligt een kracht in de simpelheid van deze oefening en het kan een mooie opmars zijn voor een rijke discussie over burgerschap en ongelijkheid in onze maatschappij en op school.
→ Video ‘Students learn a powerful lesson about privilege’
Lesmateriaal: hokjesdenken
Wil je binnen burgerschap op jullie school meer doen met het thema hokjesdenken? Kijk dan ook eens naar het lesmateriaal van Samen Sterk Zonder Stigma. Dat gaat een stuk breder dan hokjesdenken op het gebied van cultuur alleen, en gaat over het onderzoeken van alle hokjes die we elkaar toeschrijven, over uit je hok stappen en over het vinden van overeenkomsten. Kijk bijvoorbeeld eens naar dit materiaal, geschikt voor groep 7 en 8 van het primair onderwijs en klas 1 en 2 van het voortgezet onderwijs.
→ Lesmateriaal Sterk zonder Stigma – hokjesdenken
