Burgerschap en burgerschapsvorming: waarom, hoe en wat?

De burgerschapsopdracht aan scholen is wettelijk aangescherpt. Burgerschap is, net als taal, rekenen en wiskunde en digitale geletterdheid, in het masterplan opgenomen waarover deze kamerbrief van minister Dennis Wiersma van oktober 2022 gaat. Wat betekent dat voor scholen?

Over de aanscherping van de burgerschapsopdracht

Wat de aanscherping van de burgerschapsopdracht voor jullie betekent is vooral afhankelijk van hoe jullie als school naar burgerschap kijken en eraan werken. Maak je serieus werk van je algemeen vormende opdracht als school, dan krijgt burgerschap automatisch al vorm in je bestaande onderwijsaanpak. In dit artikel leggen we dit verder uit en gaan we in op de status van burgerschap, het belang ervan, verschillende perspectieven op burgerschap en de essentie van een scherpe, eigen visie. 

De status van burgerschap in het onderwijs 

Resultaten van burgerschapsonderwijs en gegevens over welke invulling scholen geven aan burgerschapsonderwijs worden tot nu toe nog weinig verzameld. Toch blijkt uit een aantal onderzoeken dat burgerschapskennis van Nederlandse leerlingen in het voortgezet onderwijs achter blijft in vergelijking met hun internationale leeftijdsgenoten, zo schreef onderwijskundige Bram Eidhof vier jaar geleden. En dat vmbo-leerlingen achterblijven bij leerlingen op het havo/vwo. Gelukkig zijn er inmiddels wel de ‘ijkpunten voor burgerschap‘,  de burgerschapskaarten van het SLO en de ‘Bouwstenen voor burgerschap’, maar nog steeds blijft het voor scholen nog steeds de vraag: wanneer is het goed wat we doen? En nog belangrijker: doen we wel het goede?

Burgerschap helpt de kwaliteit van de democratie verbeteren

Er gebeurt veel op het gebied van burgerschap, dat staat buiten kijf. Maar de resultaten ervan blijven tot nu toe moeilijk aantoonbaar. Maar laten we nog een stap terug doen en ingaan op de vraag waarom burgerschap en burgerschapsvorming belangrijk is. Onze democratie geeft ons veel mogelijkheden: als burger kun je deelnemen aan de democratie, zaken aan de kaak te stellen, verandering brengen en onrecht aanpakken. Maar als je dat wilt doen, heb je het gevoel nodig dat je ook echt een verschil kunt maken, aldus Bram Eidhof. Veel jongeren hebben dat gevoel niet. En als je het wel hebt, dan heb je nog iets nodig: vaardigheden. Burgerschap geeft jongeren die competenties en is dus van belang voor een kwalitatieve democratie.

Burgerschap leert ons om te gaan met verschillen

De bijdrage van burgerschapsvorming voor het voortzetten van onze democratie klinkt wezenlijk, maar kan nog voelen als een ver-van-mijn-bed-show. Onze democratie voelt voor velen van ons als vanzelfsprekend. Als iets dat er gewoon is, ongeacht je actief of passief deelneemt. Dat gevoel kan veranderen als je het volgende leest: volgens Kim Putters, voormalig directeur van het Sociaal Cultureel Planbureau, zijn er dermate veel spanningen tussen groepen burgers in de maatschappij dat we, op een schaal van 0 tot 10 waarbij 10 een burgeroorlog is, al over de helft zijn. We mogen radicaal van elkaar verschillen; een groot goed en grote vrijheid. Maar om te voorkomen dat verschillen uitgroeien tot meer polarisatie, is het belangrijk dat we oefenen in hoe we omgaan met die verschillen. En daar ligt een belangrijke rol voor burgerschapsonderwijs. 

Visie op burgerschapsonderwijs

Burgerschapsonderwijs gaat in de kern over het bijbrengen van kennis over en respect voor de basiswaarden van de democratische rechtsstaat en over de sociale en maatschappelijke competenties die daarbij nodig zijn, zo staat omschreven in de kamerbrief. Burgerschapsonderwijs draagt bij aan actief burgerschap en sociale cohesie door het bevorderen van kennis over de basiswaarden van de democratisch rechtsstaat en het ontwikkelen van de sociale en maatschappelijke competenties die daarvoor nodig zijn, aldus de inspectie van het onderwijs. Duidelijk, denk je in eerste instantie, maar hoe je invulling geeft aan die kaders en definitie, met welke leerdoelen je werkt en welke accenten je legt, kan ontzettend verschillend zijn.

Burgerschapsvorming: smalle en brede opvatting

In dit artikel van Didactief maakt Fred Jansen onderscheid tussen een smalle en brede opvatting van burgerschap welke we als Globi belangrijk vinden.

“Een smalle opvatting van burgerschap kan worden samengevat als: ‘fatsoen moet je doen’. Leerlingen leren hoe ze zich dienen te gedragen, op school en daarbuiten. Maar met enige regelmaat gebeurt er in klassen iets dat eigenlijk vraagt om een kritische discussie: een leerling die uitkomt voor zijn homoseksuele gevoelens wordt gepest, een docent stelt aan jongens moeilijkere vragen dan aan meisjes of enkele leerlingen vinden de evolutietheorie ‘slechts een mening’. In smalle opvattingen van burgerschap kan dan op twee manieren een kritische discussie worden voorkomen: de docent bespreekt een bepaalde waarde als de enige juiste (ik heb gelijk, jij hebt ongelijk) of iedereen mag zelf denken wat hij of zij wil (ik oke, jij ok). Een brede invulling van burgerschapsvorming overstijgt deze vrijheidsberoving en   vrijblijvendheid door de volgende houding te volgen: ‘Ik kan ongelijk hebben, jij kan gelijk hebben en door onze gezamenlijke inspanning kunnen we dichter bij een beter standpunt komen’. 

Oftewel: we erkennen de verschillen tussen elkaar én zoeken de verbinding. 

Eigen visie op burgerschap

Binnen de gegeven definitie van burgerschapsvorming is nog heel veel ruimte om als school je eigen invulling te geven aan burgerschap: aan jullie eigen visie en de manier waarop je deze uitwerkt (breed of smal). Dat kan lastig zijn, want hoe pak je dit aan? Tegelijkertijd is het een kans om je opdracht als school op het gebied van burgerschapsvorming te vervullen vanuit jullie eigen kernwaarden en met gebruik van jullie eigen context: de plek waar jullie school staat. Als Globi adviseren we je dan ook je visie op burgerschap aan te laten sluiten jullie visie op onderwijs en de mogelijkheden van jullie omgeving om burgerschapsvaardigheden lokaal te oefenen. Én we adviseren je burgerschap te koppelen aan wereldburgerschap: Nederland is een diverse samenleving waarin veel verschillende culturen samenleven én een maatschappij die op heel veel manieren direct in verbinding staat met andere landen en inwoners wereldwijd. Wil je met je collega’s in gesprek gaan over jullie visie op burgerschap? Samen met Bram Verhoeff, leraar Engels en coördinator Internationalisering en Diversiteit bij het Greijdanus in Zwolle, ontwikkelden we een gesprek kaartenset burgerschap, inclusief methode. 

→ Burgerschap: met elkaar in gesprek 

Ondersteuning bij visie en aanpak 

Willen jullie graag ondersteuning bij het formuleren van een visie en aanpak op burgerschap? Wij werken voor wereldburgerschap met de Wereldwijzer, een instrument dat je ook kunt inzetten voor het formuleren van een visie en aanpak op burgerschap en onderaan deze pagina kosteloos kunt aanvragen. Hebben jullie liever een begeleide visie sessie om samen met collega’s tot een duidelijke en gefundeerde visie op burgerschap te komen? Neem dan contact met ons op. Vaak vinden scholen een strategiesessie visie op burgerschap een mooie invulling voor een studiemiddag.