Model voor het voeren van schurende gesprekken in de klas: de 6B’s

Culturele diversiteit Intercultureel bewustzijn Wereldburgerschap

Hoe praat je met leerlingen en studenten over schurende onderwerpen en thema’s? Hoe geef je op een veilige manier samen duiding aan gebeurtenissen en ontwikkelingen in onze maatschappij? In dit artikel bespreken we het gespreksmodel van de 6B’s die we ook in onze trainingen gebruiken en passen deze toe op de gebeurtenissen in onze maatschappij naar aanleiding van de wedstrijd tussen Maccabi Tel Aviv en Ajax Amsterdam op 7 november 2024.

De 6B’s: gespreksmodel voor schurende gesprekken

De maatschappij komt de klas binnen, en dus worden maatschappelijke vraagstukken en gebeurtenissen ook beleefd binnen de muren van de school. Steeds meer docenten hebben behoefte aan ondersteuning als het gaat om het bespreken van schurende onderwerpen binnen hun klasomgeving. Je beseft dat er iets gedaan moet worden met de schuring in de klas, maar je voelt je niet bekwaam om direct te handelen. Misschien roept het schurende dilemma bij jouzelf emoties op en wil je de klas daarvoor behoeden. Waar begin je? Wat kan je zeggen om aandacht te geven aan het onderwerp, zonder iemand op z’n tenen te trappen? Ons 6B’s gespreksmodel geeft docenten structuur en houvast.

1. Bepaal je doel

Er gebeurde een hoop naar aanleiding van de wedstrijd tussen Ajax en Maccabi: in Amsterdam, in Den Haag, in Nederland en in de hele wereld die mee keek. Je merkt dat dit iets doet met je klas, misschien zijn er wel allerlei uitspraken gedaan door leerlingen of studenten over de situatie. Je wilt het conflict en de gedane uitspraken bespreken. Begin dan met de eerste B: het bepalen van je eigen doel. Welke leerkans zie jij? Is dat een leerkans voor de hele groep, of voor een individuele leerling? Kun je er voldoende tijd voor vrijmaken om dit te behandelen? Dit bespreken vraagt om ruimte, en na 5 minuten doorgaan met je lesstof is dan geen optie. En ook: is dit het juiste moment om erop in te gaan, of kun je het beter op een later moment doen? Het ijzer kan, als het gaat om schurende gesprekken, ook te heet zijn en eerst wat moeten afkoelen.

Voorbeelden van doelen die je zou kunnen hebben, zijn:

De eenheid in de klas bevorderen
De geraakte leerling ‘zien’
Degene die de schurende opmerking maakt begrijpen
De aandacht terugbrengen naar de lesstof om het lesdoel te halen

Voor het bepalen van je doel heb je misschien het gevoel dat je dat á la minute moet doen. Bovendien hangt het af van meerdere factoren: hoeveel tijd heb je nog voor je les? Hoe ingrijpend is de opmerking geweest? Kan dit even geparkeerd worden of moet er ongeacht de omstandigheden ingegrepen worden? Wat zijn de alternatieven voor de les dan wel voor het behandelen van het schurende dilemma? Het kan geen kwaad om de klas aan te geven dat je iets hebt gehoord waarvan je even wilt bedenken wat je daarmee wilt doen. Het kan ook verstandig zijn om de verwachting van de klas te managen door te vertellen wat je doel (nu en later) is. Dat kan je doen in combinatie met punt 2: ‘Benoem gedrag’.

Neem ook de lijst do’s & don’t van Ter Info eens door, een project van de Universiteit Utrecht om scholen te helpen bij het bespreken van terrorisme, politiek geweld en heftige gebeurtenissen in de samenleving.

2. Benoem gedrag

Begin met het feitelijk herhalen wat er is gebeurd binnen jullie klas. Denk aan zinnen als: “Je zegt dat…”, “Ik merk dat…”, “Het valt me op dat…”. Dit is ook het moment waarop je het gedrag inkadert. Zeg bijvoorbeeld “In onze klas discrimineren we niet”, en benoem eventueel de consequentie wanneer het wel gebeurt. Daarna kun je verdergaan met de rest van het gedrag. “Ik hoor je zeggen dat Maccabi supporters anti-palestijnse leuzen scandeerden na de wedstrijd.” Door het gezegde te herhalen weet degene die de opmerking heeft gemaakt dat het gehoord is. En degene die erdoor geraakt is dat het gezien wordt. Het is ook een gelegenheid om te verifiëren of je het goed hebt verstaan, mocht dat nodig zijn: “Klopt het wat ik heb gehoord?”. Soms trekken leerlingen op dat moment hun opmerking terug.

Het is te allen tijde belangrijk, en dit is misschien wel de grootste uitdaging in het hele proces, de intonatie en de non-verbale communicatie te beheersen, omdat dit het overgrote deel is van algehele communicatie. Het feit dat je zelf geraakt bent door de opmerking, of dat je de pijn voelt van een andere leerling of student, triggert de neiging om primair te reageren. Je eigen emoties proberen de leiding te nemen over het proces. Bij het benoemen van het gedrag kan het al snel veroordelend overkomen, slechts door een handgebaar, een blik in de ogen, of de melodie van de uitgesproken zin. Terwijl het doel hier is om met een neutrale insteek het gedrag te benoemen.

3. Bevraag gedrag

Of het je doel is de schuring direct op te lossen dan wel op een later tijdstip, je wil het gedrag beter begrijpen. Bevraag dan het gedrag dat de leerling of student naar aanleiding van de kwestie liet zien. Stel vragen als: “Hoe kom jij tot…?”, “Waardoor komt…?” of “Wil je meer vertellen over…?” Dat geeft iemand de kans om gehoord en gezien te worden, een essentiële stap om tot een vruchtbaar gesprek te komen.

Degene die de schurende opmerking maakt heeft vaak zelf een verlangen om gezien en gehoord te worden. Wanneer je daar nieuwsgierig naar bent en die nieuwsgierigheid de toon bepaalt van je vraagstelling, dan krijgt diegene de kans om daarover na te denken en dat te delen. Je doet hier een beroep op de leerling of student om zich kwetsbaar op te stellen, wat een hele moedige stap is. Je kunt de leerling of student daarvoor bedanken.

Natuurlijk kan de leerling of student in de offensieve houding vast blijven zitten en reageren met een zin als “Omdat zij ons onderdrukken!”. Dan helpt het om de dieper gelegen emotie te benoemen: “Wat vervelend voor jou dat je je onderdrukt voelt.” Door te laten merken dat je dat diegene niet wenst, kan de deur opengaan voor de volgende stap: het bespreken van jouw positie.

4. Bespreek jouw positie

Bespreek nu je positie als docent: daarin is het belangrijk om grenzen te stellen. Omdat er een opmerking is gemaakt die een ander pijn doet, wat de eenheid in de klas schaadt, is het belangrijk om nu duidelijk te begrenzen. “Het woord X of Y zeggen wij niet in de klas”. Je kunt ook verwijzen naar gedragsregels van de school: “Op onze school maken we geen opmerkingen die een bevolkingsgroep vernederen”.

Hier is het belangrijk de woordkeuze goed af te wegen. Wanneer je de grens aangeeft door te zeggen dat er op deze school geen antisemitische opmerkingen worden gemaakt, kan iemand met een Islamitische achtergrond zich achtergesteld voelen. Het gaat hier om de onderliggende behoefte van elk mens om waardig behandeld te worden. Door de zin zo te formuleren dat niemand zich uitgesloten voelt, maar zich juist aangesproken voelt, wordt het een universele regel die voor iedereen geldt en iedereen ten goede komt.

5. Behandel gemeenschappelijkheid

Het interessante van schurende situaties is dat het aan de oppervlakte lijkt alsof mensen en groepen erg van elkaar verschillen, terwijl de realiteit is dat ze dikwijls dezelfde onderliggende behoeftes hebben. Iedereen wil gezien en gehoord worden, iedereen wil gerespecteerd worden, iedereen wil waardig behandeld worden. Niemand wil buitengesloten, onderdrukt of beledigd worden. Alle mensen zijn gemaakt uit dezelfde stof. Daarom is er ook altijd sprake van gemeenschappelijkheid. De kunst is om in een schurende situatie de gemeenschappelijkheid weer boven water te krijgen.

Door een voorbeeld te geven van de onderliggende behoefte bij een andere doelgroep, of bijvoorbeeld bij jezelf, geef je degene die de schurende opmerking heeft gemaakt de kans om te reflecteren. “Ik maak hieruit op dat het voor jullie allebei belangrijk is om met een veilig gevoel te kunnen genieten van een voetbalwedstrijd”. En eventueel “Ik zou graag naar een voetbalwedstrijd willen gaan met mijn kinderen, maar ik wil mij dan wel – net als jij – veilig voelen”.

6. Beslis (samen) het vervolg

Afhankelijk van hoe het gesprek is verlopen kun je samen afspraken maken voor het vervolg. Als je bijvoorbeeld in verband met de tijd en de beperkte ruimte die je hebt gehad alleen hebt benoemd wat er is gebeurd, kan je afspreken om op een ander tijdstip het gesprek te vervolgen. Misschien hebben de leerlingen of studenten de behoefte om het met elkaar goed te maken. Dat kan een één-op-één gesprek zijn, of een gesprek met een groepje betrokkenen, etc. Je kunt ook afspreken dat wanneer er in het vervolg een schurende opmerking wordt gemaakt, je dit samen wilt behandelen maar dat je niet wilt dat het ten koste gaat van de les. Je kunt de klas ook de vraag stellen hoe jullie hier in de toekomst samen mee om willen gaan.

We sluiten af met de woorden van Ramsey Nasr (bekijk zijn complete betoog hier):’ Als racisme met racisme wordt bestreden, wordt het pas echt gevaarlijk.’ Laten wij ervoor zorgen dat de klas een veilige plek is en blijft voor iedere leerling, student en docent en het goede voorbeeld geven aan anderen in de maatschappij.

Wil je meer weten over het model van de 6B’s en leren hoe je hiermee kunt werken om schurende gesprekken zelfverzekerd te kunnen behandelen? Het model is onderdeel van onze training Cultuur in Dialoog – Schurende Gesprekken.